Arkada, arkady (łac. arcus = łuk) - pojedynczy luk albo ciąg łuków opartych
na filarach lub kolumnach. Arkada ślepa (blenda) stanowi jedynie
elementartykulacji ściany, nie zaś obramienie otworów. Natomiast arkatura pod
głównym gzymsemchórów romańskich tworzy otwartą na ze­wnątrz galeryjkę
arkadową ® podcienia.

Dziedziniec, cour d’honneur, w języku staropolskim podwórzec,
wyodrębniona i nie przykryta przestrzeń w obrębie budynku albo zespołu
gmachów (np. pałacu, klasztoru) o funkcjach użytkowych lub reprezentacyjnych,
takich jak: komunikacja, wypoczynek, parady, uroczyste wjazdy. Stosowany od
zarania dziejów architektury.

Wyróżnić można podział na dziedzińce otwarte i zamknięte. W starożytnym domu
rzymskim było to atrium, w klasztorach średniowiecznych - wirydarz, a w zamkach
renesansowych - dziedziniec arkadowy . W czasach baroku i klasycyzmu
projektowano reprezentacyjny dziedziniec honorowy wraz z przeddziedzińcem.

Elewacja, zewnętrzna ściana budynku ze wszystkimi widocznymi elementami
konstrukcyjnymi i dekoracyjnymi, np. kolumnami, oknami, gzymsami , balkonami.
Zazwyczaj określana według kierunków geograficznych lub otoczenia, np. elewacja
wschodnia, elewacja ogrodowa. Elewacja z głównym wejściem to fasada.

Fasada, główna elewacja budynku (zazwyczaj strony z głównym wejściem do budynku),
odróżniająca się od pozostałych bogatszą kompozycją architektoniczną i dekoracyjnością.

Front (łc. frons, frontis ‘czoło’)  przednia, zewnętrzna, widoczna strona budynku

Fryz,
1) w architekturze pozioma część belkowania w porządkach klasycznych między
architrawem a gzymsem. W porz1dku doryckim składa się z tryglifów i metop.
W porz1dkach jonskim i korynckim jest gładka lub ozdobiona motywami
figuralnymi albo roślinnymi.

2) poziomy pas dekoracyjny w architekturze, jak też w malarstwie,
grafice czy rzemiośle artystycznym. Dekoracja fryzem zależna od stylu.

Galeria,
1) w architekturze pałacowej długa sala o charakterze reprezentacyjnym,
oświetlona z jednej strony rzędem wysokich okien, łącząca dwie części budowli.
Najsłynniejszą galeria jest Galeria Zwierciadlana w pałacu wersalskim,

2) podłużny, często lekko zaokrąglony łącznik pomiędzy skrzydłami pałacu,

3) duża kolekcja dzieł sztuki, traktowana jako samodzielna kolekcja lub dział
większego muzeum

Gzyms, poziomy element architektoniczny, w formie pasa wysuniętego przed
lico muru, wykonywany z kamienia lub cegły, drewna, metalu, betonu.
Chroni ściany przed ściekającą wodą opadową. Gzymsy zewnętrzne to np. gzymsy
wieńczące, międzypiętrowe, nadokienne. Gzymsy wewnętrzne to np. kominkowe,
piecowe podokienne.

Kolumna, jedna z podstawowych i najstarszych podpór w architekturze,
podtrzymująca ciężar belkowania, stropu itp. Składa się z 3 części: głowicy,
trzonu i bazy. Wykonywana z różnych materiałów (najczęściej kamienna),
w przekroju kolista.

Kolumnada, kilka lub kilkanaście rzędów kolumn ustawionych w regularnych
odstępach, podtrzymujących belkowanie.

Kopuła, sklepienie w kształcie czaszy wzniesione na okrągłej podstawie
(rzadziej eliptyczne), spoczywające na koronie muru lub na bębnie cylindrycznym
przeprutym oknami, często zwieńczona latarnią wprowadzającą światło. Składa się
z klińców kamiennych i ceglanych, obecnie stosuje się kopuły o konstrukcji żelbetowej
stalowej wznoszone nad pomieszczeniami o planie centralnym (okrągłe, kwadratowe).
Główną częścią kopuły jest czasza, jej wewnętrzna powierzchnia jest zwana
podniebieniem, które często rozczłonkowane jest żebrami, pasami sklepiennymi i kasetonami,
często bogato zdobiona dekoracją rzeźbiarską i malarską.

Kopułę stosowano od starożytności, ze szczególnym upodobaniem w Rzymie (Panteon),
w kręgu Bizancjum (Hagia Sophia), w okresie renesansu i baroku
(np. kopuła bazyliki Św. Piotra), a także w następnych epokach.

Współcześnie kopuła bywa stosowana do przykrycia hal widowiskowych i sportowych.

Krużganek, otwarty korytarz ostrołukowy lub arkadowy, najczęściej od strony
dziedzinca, przykryty stropem lub sklepieniem. Pełnił funkcję komunikacyjną
wzdłuż kondygnacji.

Monopter (gr. monópteros ‘mający jedno skrzydło’) arch. typ klasycznej okrągłej budowli,
w której zamiast na ścianach dach jest wsparty na pojedynczej kolistej kolumnadzie.

Nisza, wgłębienie w ścianie, murze o różnym kształcie, najczęściej prostokątne
lub półokrągłe, zamknięte u góry półkoliście lub przesklepione w formie konchy,
niekiedy zwieńczone gzymsem lub małym frontonem. Przeznaczona do ustawienia
urny lub posągu. W okresie manieryzmu stosowano nisze puste,
bez elementów dekoracyjnych.

Oficyna (z łacińskiego officina - "magazyn, warsztat"),
1) skrzydła pałacu lub budynek wolno stojący w pobliżu pałacu, dworu,
mieszczący kuchnię, piekarnię, mieszkania dworskich urzędników.

2) boczne skrzydło kamienicy lub budynek stojący za kamienicą frontową.

Pawilon,
1) niewielki, wolno stojący budynek o lekkiej konstrukcji, zazwyczaj część jakiegoś
kompleksu budowli, np.: pałacu, szkoły, wystawy. W okresie baroku zaczęto budować
pawilony ogrodowe służące do wypoczynku lub spotkań towarzyskich.
Ich forma wywodziła się pierwotnie z konstrukcji namiotowej.

W XVIII w. umieszczano w ogrodach pałacowych pawilony nawiązujące formą do
antyku lub wzorów chińskich. W XIX w. zabudowę pawilonową zaczęto stosować w
kompleksach uzdrowiskowych, szpitalnych, sportowych, wystawowych itp.

2) część lub skrzydło budowli pałacowej, wyodrębniona od całości osobnym dachem.

Pilaster, płaskosłup, element architektoniczny w formie płaskiego występu z lica ściany,
posiadający głowice i trzon, często także baze i cokół, spełniający funkcję
dekoracyjną i konstrukcyjną (wzmocnienie ściany).
Trzon pilastra może być żłobkowany lub gładki.

Pilaster występował już w starożytności, gdzie odpowiadał kolumnom określonego porządku
architektonicznego. Występuje również w architekturze nowożytnej jako element podziału
pionowego płaszczyzny ściany w układzie spiętrzonym (często podwójny) lub w tzw.
wielkim porządku architektonicznym. Często występuje jako motyw dekoracyjny.

Odmianą pilastra jest lizena - gładki pas nie posiadający cech określonego porządku
architektonicznego.

Płycina (z języka francuskiego - "płaszczyzna"), wklęsła lub wypukła płycina pokryta
płaskorzeźbą, ozdobną tkaniną lub malowidłem, zazwyczaj w ozdobnym obramieniu.
Panneau stanowiły charakterystyczny element dekoracji wnętrz w okresie baroku i rokoka.

Podcienia, otwarty, często sklepiony korytarz ar­kadowy (® arkada), stanowiący
część parteru, zwłaszcza kamienic i ratuszy, także wysunięty przed lico parteru.
Pergola (wł.) to podcienia utworzone przez filary albo kolumny podtrzymujące belki
drewniane, stanowiące rusz­towanie dla roślin pnących.

Portal (z języka łacińskiego porta - "drzwi", "brama"), dekoracyjne obramienie drzwi,
ukształtowane z form architektonicznych i rzeźbiarskich.
W starożytnej Grecji i Rzymie proste obramienie zwieńczone od góry gzymsem stanowiło
portal wokół drzwi z brązu.

W średniowieczu zaczęto budować bardzo okazałe portale kościelne uskokowe,
zdobione archiwoltami, kolumienkami i rzeźbionym tympanonem.
Stosowano też portale prostokątne o obramieniach z profilowanej, glazurowanej cegły.

Portale renesansowe były wzorowane na formach antycznych,
w baroku zaczęto stosować portale połączone z balkonem,
gzymsami i zdwojonymi kolumnami.

Portyk, w architekturze antycznej rodzaj ganku lub obejścia kolumnowego
stanowiącego część wejściową budowli, niekiedy był to osobny budynek.
Formy portyków określane są przez klasyczny porządek architektoniczny.

Od renesansu portyki są często stosowane w architekturze monumentalnej,
sakralnej i świeckiej. W Polsce były charakterystyczne dla dworów i pałaców 2. połowy XIX w.

Półkolumna, kolumna wtopiona w lico ściany do ok. połowy swojej grubości.

Przyczółek,
1) w architekturze klasycznej i klasycystycznej zwieńczenie, najczęściej trójkątne,
fasady budynku, otworów drzwiowych, nisz, okien, niekiedy zdobione rzeźbą.

2) skrajna podpora mostu, wiaduktu, estakady itp., budowla podpierająca koniec
skrajnego przęsła oraz ograniczająca nasyp doprowadzający drogę kołową lub kolejową.

Rotunda,
1) budynek na planie okrągłym, niekiedy przesklepiony kopułą.
Ma różne postaci i w ciągu wielu epok występuje w kilku odmianach
(np. w antyku rotunda otoczona była kolumnadą).

W sztuce romanskiej rotunda stanowiła formę charakterystyczną dla niewielkich świątyń,
np. rotunda NMP (Św. Feliksa i Adaukta) na Wawelu.

2) reprezentacyjna okrągła sala, typowa dla pałaców renesansu i baroku.

Ryzalit, wysunięta z lica elewacji, do przodu część budowli,
zazwyczaj tej samej wysokości co reszta i tworząca z nią integralną całość.
Ryzalit stosowano w nowożytnej architekturze pałacowej (renesansie, baroku i klasycyzmie),
przyjmował on kształt prostokąta, półkola lub trapezu.

Rozróżnia się ryzalit środkowy, zaznaczający oś główną elewacji,
a także ryzality boczne i narożne. Zadaniem ryzalitów było powiększenie powierzchni
pomieszczeń i urozmaicenie bryły budynku. Spotyka się też ryzalit pozorny,
który otrzymywano poprzez zwiększenie grubości muru.

Taras,
1) w architekturze odkryta, płaska część budynku, mieszcząca się na parterze lub na piętrze,
zazwyczaj otoczona balustradą.

2) w ogrodach schodkowe wzniesienie terenu, naturalne lub sztuczne. Tarasowe ogrody,
znane już w starożytności (np. w Babilonie) oraz w kulturze muzułmańskiej (m.in. Generalife),
były najbardziej rozpowszechnione we Włoszech w okresie renesansu i baroku,
np. Villa d'Este w Tivoli, Villa Aldobrandini we Frascati.

Triforium, okno z podziałem na trzy części, gdzie elementem dzielącym są kolumienki
z kapitelami i bazami

2) w kościołach romantycznych i gotyckich galeria mieszcząca się w ścianie
wewnętrznej prezbiterium, nad nawami bocznymi otwarta do nawy głównej, znajdująca
się między strefą okien,a strefą arkad międzynawowych lub empor, otwarte do wnętrza
kościoła przeźroczami trójdzielnymi.

Tryglif, element fryzu w porządku doryckim, o kształcie prostokąta z trzema
pionowymi żłobkami, umieszczany na osi każdej kolumny i każdego interkolumnium.
Wywodzi się z budownictwa drewnianego, w którym stanowił ozdobne zakończenie
wystającej na zewnątrz belki stropowej.

Tryptyk, poliptyk składający się z trzech części: nieruchomej środkowej i ruchomych
bocznych w formie zamykanych skrzydeł.

Tympanon,
1) wewnętrzne pole trójkątnego przyczółka (frontonu), gładkie lub wypełnione rzeźbą
(kompozycja symetryczna), ograniczone od dołu belkowaniem, a z boków gzymsem.
Charakterystyczny element monumentalnej architektury starożytnej Grecji i Rzymu.
Stosowany też w sztuce nowożytnej.

<< Powrót do strony głównej